Catholicos Nerses III the Builder: a Historical Portrait
Yerevan State University
independent researcher
For citation: Hakobyan, Zaruhi A., Kazaryan, Ioane A. Catholicos Nerses III the Builder: a Historical Portrait // Graphosphaera. 2023. Vol. 3. № 2. P. 95–133. URL: http://writing.igh.ru/index.php?id=2023-3-2-95-133
DOI: 10.32608/2782-5272-2023-3-2-95-133
Abstract: The personality of Catholicos Nerses III the Builder (641–661) is characterized by Armenian chronicles variously. As an active conductor of the Byzantine policy and Orthodoxy in Armenia, Nerses tried in all possible ways to strengthen the political and ecclesiastical ties of Armenians and Romans, and this resulted in the treaty of 652. Both, Armenians-Monophisites and Armenians-Chalcedonians fought for the welfare and development of the Armenian state. The difference was only in the details of the political vision of the latter during the 7th century. The Armenian-Byzantine alliance became evident already in the 9th century, when Armenia established new relations with Byzantium, as well as in the 10th–11th and 13th centuries, when the Orthodox community and culture reached their heyday in Armenia.
Nerses III was the initiator and patron of a number of wonderful church buildings, which largely determined the architectural and artistic image of the epoch. Catholicos Nerses rebuilt the cathedral in Dvin, erected the churches in Khor Virap, the Holy Zion in Garni, the Holy Sign near the mountain Varaga, as well as the churches in Bagavan and Vagharshakert (Valarshakert). The most outstanding building of Catholicos Nerses is Zvartnots, or the church of the Vigilant Power, which had its replicas in the architecture of Armenia and South Caucasus.
Nerses paid much attention to the Christianization of Armenia. All his buildings were somehow connected with this historical event. Moreover, he implemented the program of hierotopia – the transferring of the topography of the Holy Land to Armenia: Zvartnots repeated the form of the Holy Sepulcher, the cathedral in Dvin reproduced the composition of the Basilica of the Nativity in Bethlehem, the small church in Khor Virap interpreted one of the Palestine Shrines. Nerses III repeated his grandiose idea in his birthplace, in Tayk, erected the churches in Ishkhan, Banak and Oltu (Ukhteats).
The historical portrait of Catholicos Nerses III perfectly reflected his era, very bright and unprecedented in the context of the history of medieval Armenia.
Key words: Nerses III the Builder, Tayk, catholicos, Chalcedonian, Dvin, Zvartnots, St Gregory, Constant II
Литература / References
Адонц Н. Г. Армения в эпоху Юстиниана. Ереван: Изд-во Ереванского Университета, 1971. [Adonts N. G. Armeniya v epokhu Yustiniana (Armenia in the Era of Justinian). Yerevan: Izd-vo Yerevanskogo Universiteta, 1971.]
Акопян З. Особенности иконографии армяно-халкидонитских памятников (X–XIII в.) // Историко-филологический журнал. 2009. Т. 2–3. С. 167–185. [Akopyan Z. Osobennosti ikonografii armyano-khalkidonitskikh pamyatnikov (X–XIII v.) (Iconographic of Armenian-Chalcedonian Monuments (10th–13th centuries) // Istoriko-filologicheskiy zhurnal. 2009. T. 2–3. S. 167–185.]
Акопян З. А. Символический образ Небесного Иерусалима в рельефных изображениях Звартноца // Искусство Христианского мира. 2009. Т. 11. С. 101–109. [Akopyan Z. A. Simvolicheskiy obraz Nebesnogo Iyerusalima v rel’yefnykh izobrazheniyakh Zvartnotsa (The Symbolic Image of the Heavenly Jerusalem in the Reliefs of Zvartnots) // Iskusstvo Khristianskogo mira. 2009. T. 11. S. 101–109.]
Акопян З. Монументальная живопись Армении VII столетия в контексте восточнохристианской традиции // Актуальные проблемы теории и истории искусства / Под ред. А. Захаровой, С. Мальцевой, Е. Станюкович-Денисовой. СПб.: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2016. С. 133–142. [Akopyan Z. Monumental’naya zhivopis’ Armenii VII stoletiya v kontekste vostochnokhristianskoy traditsii (Monumental Painting of Armenia in the 7th Century in the Context of the Eastern Christian Tradition) // Aktual’nyye problemy teorii i istorii iskusstva / Pod red. A. Zakharovoy, S. Mal’tsevoy, Ye. Stanyukovich-Denisovoy. St-Petersburg: Izdatel’stvo Sankt-Peterburgskogo universiteta, 2016. S. 133–142.]
Арутюнова-Фиданян В. А. Армяно-византийская контактная зона (Х–ХI вв.). Результаты взаимодействия культур. М.: Наука, 1994. [Arutyunova-Fidanyan V. A. Armyano-vizantiyskaya kontaktnaya zona (Х–ХI vv.). Rezul’taty vzaimodeystviya kul’tur (Armenian-Byzantine Contact Zone (10th–11th Centuries). Results of Interaction between Cultures). Moscow: Nauka, 1994.]
Арутюнова-Фиданян В. А. Повествование о делах армянских (VII в.): Источник и время. М.: Индрик, 2004. [Arutyunova-Fidanyan V. A. Povestvovaniye o delakh armyanskikh (VII v.): Istochnik i vremya (Narratio de rebus Armeniae. Source and Time). Moscow: Indrik, 2004.]
Арутюнова-Фиданян В. А. Армения и Византия в VII в.: синтезная контактная зона // Византийский Временник. 2002. T. 61 (86). С. 58–60. [Arutyunova-Fidanyan V. A. Armeniya i Vizantiya v VII v.: sinteznaya kontaktnaya zona (Armenia and Byzantium in the 7th Century: a Synthesis Contact Zone) // Vizantiyskiy Vremennik. 2002. T. 61 (86). S. 58–60.]
Болотов В. В. История Церкви в период Вселенских соборов. М.: Поколение, 2007. [Bolotov V. V. Istoriya Tserkvi v period Vselenskikh soborov (History of the Church during the Ecumenical Councils). Moscow: Pokoleniye, 2007.]
Всеобщая история Вардана Великого / Пер. Н. Эмин. М.: Тип. Лазаревск. ин-та вост. яз., 1861. [Vseobshchaya istoriya Vardana Velikokgo (General history of Vardan the Great) / Per. N. Emin. Moscow: Тip. Lazarevsk. in-ta vost. yaz., 1861.]
Гевонд. История халифов / Пер. с арм. [К. Патканяна]. СПб.: Тип. Имп. Акад. наук, 1862. [Gevond V. Istoriya khalifov (Łewond. History of the Caliphs / Per. s arm. [K. Patkanyana]. St-Petersburg: Tip. Imp. Akad. nauk, 1862.]
Иованнес Драсханакертци. История Армении / Пер с древнеарм., вступ. ст. и коммент. М. О. Дарбинян-Меликян. Ереван: Советакан грох, 1986. [Iovannes Draskhanakerttsi. Istoriya Armenii (Hovhannēs Drasxanakertc‛i. History of Armenia) / Per s drevnearm., vstup. st. i komment. M. O. Darbinyan-Melikyan. Yerevan: Sovetakan grokh, 1986.]
История епископа Себеоса / Пер. С. Малхасянца. Ереван: АрмФАН, 1939. [Istoriya yepiskopa Sebeosa (The History of Bishop Sebēos) / Per. S. Malkhasyantsa. Yerevan: ArmFAN, 1939.]
Казарян А. Ю. Ротонда Воскресения и иконография раннесредневековых храмов Армении // Восточнохристианский храм. Литургия и искусство / Ред.-сост. А. М. Лидов. СПб.: Дмитрий Буланин, 1994. [Kazaryan A. Yu. Rotonda Voskreseniya i ikonografiya rannesrednevekovykh khramov Armenii (The Rotunda of the Resurrection and the Iconography of the Early Medieval Churches in Armenia) // Vostochnokhristianskiy khram. Liturgiya i iskusstvo / Ed. A. Lidov. St-Petersburg: Dmitriy Bulanin, 1994.]
Казарян А. Ю. Триконховые крестово-купольные церкви в зодчестве Закавказья и Византии // Византийский мир: искусство Константинополя и национальные традиции: к 2000-летию христианства: памяти О. И. Подобедовой (1912–1999). М.: Северный паломник, 2005. C. 13–30. [Kazaryan A. Yu. Trikonkhovyye krestovo-kupol’nyye tserkvi v zodchestve Zakavkaz’ya i Vizantii (Triconch Cross-domed Churches in the Architecture of Transcaucasia and Byzantium) // Vizantiyskiy mir: iskusstvo Konstantinopolya i natsional’nyye traditsii. K 2000-letiyu khristianstva: pamyati O. I. Podobedovoy (1912–1999). M.: Severnyy palomnik, 2005. S. 13–30.]
Казарян А. Ю. Кафедральный собор Сурб Эчмиадзин и восточнохристианское зодчество IV–VII веков. М.: б. н., 2007. [Kazaryan A. Yu. Kafedral’nyy sobor Surb Echmiadzin i vostochnokhristianskoye zodchestvo IV–VII vekov (The Cathedral of St. Etchmiadzin and Eastern Christian Aarchitecture of the 4th–7th Centuries). Moscow: s. n., 2007.]
Казарян А. Ю. «Новый Иерусалим» в пространственных концепциях и архитектурных формах средневековой Армении // Новые Иерусалимы. Иеротопия и иконография сакральных пространств / Ред.-сост. А. М. Лидов. М.: Индрик, 2009. C. 520–543. [Kazaryan A. Yu. «Novyy Iyerusalim» v prostranstvennykh kontseptsiyakh i arkhitekturnykh formakh srednevekovoy Armenii (“New Jerusalem” in Spatial Concepts and Architectural Forms of Medieval Armenia) // Novyye Iyerusalimy. Iyerotopiya i ikonografiya sakral’nykh prostranstv / Ed. A. M. Lidov. Moscow: Indrik, 2009. S. 520–543.]
Казарян А. Ю. Церковная архитектура стран Закавказья VII века. Формирование и развитие традиции. М.: б. н., 2012. Т. 2–3. [Kazaryan A. Yu. Tserkovnaya arkhitektura stran Zakavkaz’ya VII veka. Formirovaniye i razvitiye traditsii (Church Architecture of the Countries of Transcaucasia in the 7th Century. Formation and Development of Tradition. Moscow: s. n., 2012. T. 2–3.]
Караулов Н. А. Сведения арабских географов IX и X веков по Р. Х. о Кавказе, Армении и Адербейджане // Сборник материалов по описанию местностей и племен Кавказа. Тифлис: Упр. Кавказского учебного округа, 1908. Вып. XXXVIII. С. 1–130. [Karaulov N. A. Svedeniya arabskikh geografov IX i X vekov po R. Kh. o Kavkaze, Armenii i Aderbeydzhane (Information of the Arab Geographers of the 9th and 10th Centuries AD about the Caucasus, Armenia and Adzerbeyjan) // Sbornik materialov po opisaniyu mestnostey i plemen Kavkaza. Tiflis: Upr. Kavkazskogo uchebnogo okruga, 1908. Vyp. XXXVIII. S. 1–130.]
Марр Н. Я. Из поездки на Афон // Журнал Министерства народного просвещения. 1899. Т. 322. № 3. Отд. 2. C. 1–24. [Marr N. Ya. Iz poyezdki na Afon (From a Trip to Athos) // Zhurnal ministerstva narodnogo prosveshcheniya. 1899. Т. 322. № 3. Оtd. 2. S. 1–24.]
Марр Н. Я. Аркаун, монгольское название христиан, в связи с вопросом об армянах-халкидонитах // Византийский Временник. 1906. Т. XII. С. 1–68. [Marr N. Ya. Arkaun, mongol’skoye nazvaniye khristian, v svyazi s voprosom ob armyanakh-khalkidonitakh (Arkaun, the Mongolian Name for Christians, in Connection with the Issue of the Chalcedonian Armenians) // Vizantiyskiy Vremennik. 1906. Т. XII. S. 1–68.]
Мнацаканян С. Х. Звартноц. Памятник армянского зодчества VI–VII веков. М.: Искусство, 1971. [Mnatsakanyan S. Kh. Zvartnots. Pamyatnik armyanskogo zodchestva VI–VII vekov (Zvartnots. Monument of Armenian Architecture of the 6th–7th Centuries). Moscow: Iskusstvo, 1971.]
Мовсес Каланкатуаци. История страны Алуанк / Пер. Ш. В. Смбатяна. Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1984. [Movses Kalankatuatsi. Istoriya strany Aluank (Movsēs Kałankatowac‛i. History of the Country Ałowank‘) / Per. Sh. V. Smbatyana. Yerevan: Izd-vo AN ArmSSR, 1984.]
Мурадян П. М. Кавказский культурный мир и культ Григория Просветителя // Кавказ и Византия. Ереван, 1982. Вып. 3. C. 5–20. [Muradyan P. M. Kavkazskiy kul’turnyy mir i kul’t Grigoriya Prosvetitelya (Caucasian Cultural World and the Cult of Gregory the Illuminator) // Kavkaz i Vizantiya. Yerevan, 1982. Vyp. 3. S. 5–20.]
Орбели И. А. Избранные труды. Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1963. [Orbeli I. A. Izbrannyye trudy (Selected Works). Yerevan: Izd-vo AN ArmSSR, 1963.]
Православный церковный календарь 2011 г. М.: Издательство Московской Патриархии, 2010. [Pravoslavnyy tserkovnyy kalendar’ 2011 g. (Orthodox Church Calendar 2011 g.). Moscow: Izdatel’stvo Moskovskoy Patriarkhii, 2010.]
Степанос Таронский. Всеобщая история Степаноса Таронского Асох’ика по прозванию, писателя XI столетия / Пер. с арм. и объяснена Н. Эминым. M.: Тип. Лазаревск. ин-та вост. яз., 1864. [Stepanos Taronskiy. Vseobshchaya istoriya Stepanosa Taronskogo asokh’ika po prizvaniyu, pisatelya XI stoletiya (Step‛anos Tarōnec‛i. General History of Stepanos Taronsky, Asokhik by Eponym, Writer of the 11th Century) / Per. s arm. i ob'yasnena N. Eminym. Moscow: Tip. Lazarevsk. in-ta vost. yaz., 1864.]
Тер-Гевондян А. Н. Армения и Арабский Халифат. Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1977. [Ter-Gevondyan A. N. Armeniya i Arabskiy Khalifat (Armenia and the Arab Caliphate). Yerevan: Izd-vo AN ArmSSR, 1977.]
Тер-Мартиросов Ф. И. Храм в крепости Гарни – героон, мартирий. Ереван: Армянский центр стратегических и национальных исследований, 1995. [Ter-Martirosov F. I. Khram v kreposti Garni – geroon, martiriy (The Temple in the Fortress of Garni – Heroon, Martyrium). Yerevan: Armyanskiy tsentr strategicheskikh i natsional'nykh issledovaniy, 1995.]
Юзбашян К. Н. Армянские государства эпохи Багратидов и Византия IX–XI вв. М.: Наука, 1988. [Yuzbashyan K. N. Armyanskiye gosudarstva epokhi Bagratidov i Vizantiya IX–XI vv. (Armenian States of the Bagratid Period and Byzantium of the 9th–11th centuries). Moscow: Nauka, 1988.]
Ališan Ł. Ayrarat [Ալիշան Ղ. Այրարատ (Ališan Ł. Ayrarat)]. Venice: St. Lazar, 1890.
Arseni Sap‘areli. Ganq‘op‘isat‘vis k‘art‘velta da somext‘a / Tek‘sti kritikulad daadgina, gamokvleva da komentarebi daurt‘o Z. Alek‘sijem [არსენი საფარელი. განყოფისათვის ქართველთა და სომეხთა / ტექსტი კრიტიკულად დაადგინა, გამოაკვლევა და კომენტარები დაურთო ზ. ალექსიძემ (Arseni Sap‘areli. On the Separation of Georgians and Armenians / Text crit., pub. and commen. by Z. Aleksidze)]. Tbilisi: Mec‘niereba, 1980.
Chronique de Denys de Tell-Mahre / Publ. et trad. par J. B. Chabot. Paris: Emile Bouillon, 1895.
Ćurčić S. From the Temple of Sun to the Temple of the Lord: Monotheistic Contribution to an Architectural Iconography in Late Antiquity // Architectural Studies in Memory of R. Krautheimer. Mainz: Zabern, 1996. P. 125–145.
D’Onofrio M. Le chiese di Dvin (Studi di Architettura Medioevale Armena). Rome: De Luca, 1973.
Danielyan Ē. L. Hayastani bažanman taret‘ivə: 387 t‘e 385? [Դանիելյան Է. Լ. Հայաստանի բաժանման տարեթիվը՝ 387 թե՞ 385 (The year of the Division of Armenia: 387 or 385?)] // Historical-Philological Journal. 1980. Vol. 1 (88). P. 203–214.
Donabédian P. L’âge d’or de l’architecture arménienne: VIIe siècle. Marseill: Parenthèses, 2008.
Edwards R. Medieval Architecture in the Oltu-Penek Valley // Dumbarton Oaks Papers. 1985. Vol. 39. P. 15–37.
Esbroeck van M. Témoignages littéraires sur les sépultures de Saint Grégoire l’illuminateur // Analecta Bollandiana, 1971. Vol. 89. P. 387–418.
Garibyan de Vartavan N. La Jérusalem nouvelle et les premiers sanctuaires chrétiens de l’Arménie. Yerevan: Isis Pharia, 2009.
Goubert P. Byzance avant l’Islam. Paris: Picard, 1951.
Hakobyan A. Hay-byuzandakan haraberut‘yunnerə E dari keserin ev Zvart‘noc‘i tačari kaṙuc‘man žamanakə [Հակոբյան Ա. Հայ-բյուզանդական հարաբերությունները Է դարի կեսերին և Զվարթնոցի տաճարի կառուցման ժամանակը // (Hakobyan A. Armenian-Byzantine Relations in the Middle of the V century and the Time of the Construction of the Zvartnots Cathedral)] // Merjavor ev Miǰin Arevelk‘i erkrnerə ev žołovurdnerə. Yerevan: Zangak-97, 2005. T. XXIV. P. 366–426.
Hakobyan Z. The Chancel-Barrier Fragments and Certain Elements of the Sanctuary Design in Early Medieval Armenia // L’arredo liturgico fra Oriente e Occidente (V–XV secolo): frammenti, opere e contesti / A cura di F. Coden. Cinisello Balsamo: Silvana Editoriale, 2022. P. 100–115.
Harut‘yunyan V. Haykakan čartarapetut‘yan patmut‘yun [Հարությունյան Վ. Հայկական ճարտարապետության պատմություն (Harutyunyan V. History of Armenian architecture)]. Yerevan: Gitut‘yun, 1992.
Haykuni S. Bagrewand. Masn A. J̌rabašx gawaṙ [Հայկունի Ս. Բագրեւանդ։ Մասն Ա։ Ջրաբաշխ գաւառ (Haykuni S. Bagrewand. Part I. Waterless province)]. Vałaršapat: Tp. Mayr At‘oroy S. Ēǰmiacni, 1894.
Jveli k‘art‘uli agiograp‘iuli literaturi sjeglebi [ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატური სძეგლები (Monuments of ancient Georgian hagiographic literature)]. Tbilisi: Mec‘niereba, 1964.
Kalantarian A. Dvin. Histoire et Archéologie de la ville medieval. Paris: Neuchâtel, 1996.
K‘art‘uli hagiograp‘iuli jeglebi [ქართული ჰაგიოგრაფიული ძეგლები (Georgian Hagiographic Literature)]. T‘bilisi: s. n., 2007.
Kirakos Ganjakec‘i. Hayoc‘ patmut‘yun / T‘argm. aṙaǰabanə ev canot‘. V. Aṙak‘elyani [Կիրակոս Գանձակեցի. Հայոց պատմություն / թարգմ. առաջաբանը և ծանոթ. Վ. Առաքելյանի (Киракос Гандзакеци. История Армении / Пер., предисл. и комм. В. Аракеляна)]. Yerevan: Haykakan SSṘ Gitut‘yan Akademiayi hratarakč‘ut‘yun, 1982.
Łazar P‘arpec‘i. Hayoc‘ patmut‘yun. T‘ułt‘ Vahan Mamikonyanin / Ashkharh. t‘argm. ev canot‘. B. Ulubabyani, k‘nnak. bang. G. Ter-Mkrtč‘yani ev St. Malxasyanc‘i [Ղազար Փարպեցի. Հայոց պատմություն: Թուղթ Վահան Մամիկոնյանին / աշխարհ. թարգմ. և ծանոթ. Բ. Ուլուբաբյանի, քննակ. բանգ. Գ. Տեր-Մկրտչյանի և Ստ. Մալխասյանցի (Łazar P‘arpec‘i. Armenian History. Letter to Vahan Mamikonyan / Transl. by B. Ulubabyan, comment. G. Ter-Mkrtchyan, St. Malkhasyants)]. Yerevan: Yerevani Petakan Hamalsarani hratarakč‘ut‘yun, 1982.
Maranci Ch. Vigilant Powers: Three Churches of Early Medieval Armenia. Turnhout: Brepols, 2015.
Marut‘yan T. Xoraguyn Hayk‘ [Մարության Տ. Խորագույն Հայք (Armenia Profoundior)]. Yerevan: Sovetakan grokh, 1978.
Mnac‘akanyan S. X. Bagavani tačari šinararakan arjanagrut‘yan vercanman harc‘i šurǰ [Մնացականյան Ս. Խ. Բագավանի տաճարի շինարարական արձանագրության վերծանման հարցի շուրջ (Mnatsakanyan S. Kh. On the Question of Deciphering of the Building Inscription of Bhagavan Cathedral)] // Historical-Philological Journal. 1964. Vol. 2. P. 213–226.
Movses Kałankatvac‘i. Patmut‘yun Ałvanic‘ ašxarhi / T‘argm. ev canot‘. V. Aṙak‘elyani [Մովսես Կաղանկատվացի. Պատմություն Աղվանից աշխարհի / թարգմ. և ծանոթ. Վ. Առաքելյանի (Movsēs Kałankatvac‘i. History of the Country Ałvank‘/ Transl. and comment. V. Arakelyan]. Yerevan: Hayastan, 1969.
Movsēs Xorenac‘i. Surb Hṙip‘simēi ev nra vkayakic‘neri yišatakin ev nranc‘ nahatakut‘eanə [nowirac] nerbołean, hrašazard yōrinvacnerov [Մովսէս Խորենացի. Սուրբ Հռիփսիմէի եւ նրա վկայակիցների յիշատակին եւ նրանց նահատակութեանը [նուիրած] ներբողեան՝ հրաշազարդ յօրինվածներով (To the Memory of Saint Hripsime and her witnesses and to their Martyrdom [dedicated] Nerboghian With Miraculous Decorations)] // Gandzasar. 1993. Vol. 3. P. 13–30.
Mxit‘ar Ayrivanec‘i. Patmut‘iwn hayoc‘ [Մխիթար Այրիվանեցի. Պատմութիւն հայոց (Mxit‘ar Airivanec‘i. History of Armenia)]. Moscow: Tp. Lazarean Čemarani Arewelean Lezowac‘, 1860.
P’avstos Buzand. Patmut’yun hayoс‘ / T‘argm. St. Malxasyants‘i [Փավստոս Բուզանդ. Պատմություն հայոց / թարգմ. Ստ. Մալխասյանցի (P‘avstos Buzand. History of Armenians / Transl. by St. Malkhasyants)]. Yerevan: Hayastan, 1968.
Petrosyan H. Hay miǰnadarean patkerac‘umnerə idealakan kensatarack‘i ev kensənt‘ac‘i masin. Ašxarhə vorpēs aygi [Պետրոսյան Հ. Հայ միջնադարեան պատկերացումները իդէալական կենսատարածքի եի կենսընթացի մասին. Աշխարհը որպէս այգի (The Medieval Armenian Perceptions of the Ideal World And Space: World as a Garden)] // Handēs Amsōreay. 2002. T. 1–12. P. 411–440.
Sak‘art‘velos eklesiis kalendari. Sak‘art‘velos sapatriark‘os gamomc‘emloba [საქართველოს ეკლესიის კალენდარი. საქართველოს საპატრიარქოს გამომცემლობა (Calendar of the Georgian Church)]. Tbilisi: Publishing House of the Patriarchate of Georgia, 2010.
Tarkhanova S. Early Byzantine ‘Basket’ Capitals in Churches and Monasteries of the Holy Land: Stylistic and Morphological Synthesis // Liber Annuus. 2022. T. 72. P. 529–561.
Thomson R., Howard-Johnston J. The Armenian History Attributed to Sebeos. Liverpool: Liverpool University Press, 1999.
Toumanoff C. Studies in Christian Caucasian History. Georgetown: Georgetown University Press, 1963.
Vardanyan E. The Sculpted Dome of Hoṙomos Monastery Žamatun: An Armenian Apocalypse // Hoṙomos Monastery: Art and History / Ed. by E. Vardanyan. Paris: ACHCByz, 2015. P. 237–295.
Yovhan Mamikonean. Patmut‘iwn Tarōnoy [Յովհան Մամիկոնեան. Պատմութիւն Տարօնոյ (Yovhan Mamikonean. History of Taron)]. Yerevan: s. n., 1941.
ŽD dari hayeren jeṙagreri hišatakaranner / Kazm. L. Xač‘ikyanə [ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ / կազմ. Լ. Խաչիկյանը (The Colophons of the Armenian Manuscripts of 14th Century / Comp. L. Khachikyan)]. Yerevan: Haykakan SSṘ Gitut‘yan akademiayi hratarakč‘ut‘yun, 1950.
